Ekologizacja polityki instytucji powinna odzwierciedlać kolektywne uznanie zespołu, że troska o środowisko, w którym żyjemy, i potrzeba podjęcia pracy na rzecz utrzymania warunków klimatycznych i ekologicznych w dobrym stanie to zasadniczy wyznacznik dla funkcjonowania tej instytucji. W naszym przewodniku przyjmujemy, że polityka instytucji jest wyrażona jako strategiczny dokument (ekostrategia) oraz stanowi sumę działań wychodzących z konkretnych wartości i celów. To ważne, aby była ona wyrazem aktywności podejmowanych przez zespół, odbiciem codziennych praktyk sąsiedzkich, produkcyjnych, technologicznych, komunikacyjnych i innych. Powinna też ona odpowiadać na wyzwania aktualnej rzeczywistości oraz przyszłości.
Politykę instytucji w zakresie ekologizacji należy kształtować oddolnie, a nie narzucać z góry. Tylko wtedy bowiem ma ona szansę funkcjonować w praktyce, a nie pełnić funkcję martwego dokumentu pełnego deklaracji. Ważne też, by była dokumentem otwartym, weryfikowalnym i odpowiadającym na dynamicznie zachodzące zmiany. Polityka instytucji musi być określana w sposób partycypacyjny, z całym zespołem.
KROK 1
Praca nad ekologizacją polityki instytucji nie musi czekać, aż zostaną wypracowane ekologiczne działania programowe i operacyjne w Twojej instytucji. Te procesy mogą – a nawet powinny – odbywać się równolegle. W polityce instytucji zwracaj uwagę na to, by była ona odpowiednio zrozumiana i popierana przez cały zespół. Dlatego szczególnie warto zwrócić uwagę na zespołowość i powszechność, czyli dołożyć starań do tego, by dotrzeć do każdego pracownika i każdej pracowniczki. Podobnie jak w innych obszarach – polecamy tu zacząć od postawienia właściwej diagnozy.
Mapowanie zachodzącym zmian i aktualnych potrzeb powinno zachodzić na kilku poziomach: zarówno tych podejmowanych wewnątrz instytucji, polegających na praktykach i potrzebach poszczególnych pracowniczek i pracowników, jak i tych na zewnątrz, na które instytucja może odpowiedzieć. Chodzi tu o globalne wyzwania dotyczące skutków zmian klimatycznych i kryzysy ekologiczne. W pierwszym kroku najlepiej jest zadbać o proces nienachalnej edukacji, czyli takiej, która będzie zintegrowana z funkcjonowaniem instytucji.
Pracujemy wspólnie
Pamiętaj, że instytucja to zespół. Jeśli nie jesteś w kadrze zarządzającej, nie czekaj na rozporządzenia idące z góry – samodzielnie zacznij zbierać obserwacje i informacje. Jeżeli zarządzasz instytucją, nie zsyłaj na zespół obwieszczenia o wyjątkowym stanie klimatu z listą wytycznych. Pracujcie wspólnie, wspierajcie instytucjonalnych ekoagentów i ekoagentki, zielone zespoły oraz ich inicjatywy. Jeśli w Twojej instytucji taki zespół nie istnieje, załóż go (zobacz: ZIELONE ZESPOŁY). Razem z jego członkami i członkiniami zbierzcie działania ze wszystkich działów, które na różne sposoby starają się odpowiadać na wyzwania klimatyczne. Rozpoznajcie potrzeby, jakie poszczególni pracownicy i poszczególne pracowniczki wskazują jako ważne do włączenia w prace instytucji. Zorganizujcie spotkanie dla całego zespołu, by przedstawić wnioski. Zaprezentujcie działania już podejmowane przez indywidualne osoby albo całe działy. Przedstawcie też dobre przykłady z innych instytucji oraz organizacji. Porozmawiajcie o Waszych motywacjach i inspiracjach.
Dobry start
Zapewnij sobie i zespołowi dobry start. Zbierz już funkcjonujące praktyki (mniejsze i większe) po to, żeby docenić inicjatywy, które są podejmowane – bez względu na stopień ich zaawansowania, złożoności czy podejścia przekrojowego albo systemowego. Lepiej jest unikać zawstydzania czy oskarżania o to, że robi się za mało lub niewystarczająco dobrze. Rzetelnie przyjrzyjcie się temu, co już jest wykonywane, i na tej podstawie wyznaczcie kierunki rozwoju.
Wspólne lekcje
To ważne, by potrzeba podejmowania działań była zrozumiała dla wszystkich pracowniczek i pracowników. Dbanie o równy dostęp do wiedzy poprzez przeznaczenie czasu pracy na wspólną edukację, dyskusję, dochodzenie do wniosków, a potem równy udział w inicjowaniu działań i zmian – bez względu na zajmowane stanowiska czy rozróżnienie na działy – wzmocni zespół i przyczyni się do budowania wiedzy kolektywnej. Dzielenie się różnymi wrażliwościami, dylematami czy ograniczeniami będzie wzbogacać strategie działania instytucji. Zorganizuj serię wykładów i warsztatów, zaproś ekspertki i ekspertów, artystki i artystów – osoby, które będą zasilać Waszą zbiorową wiedzę.
Wycieczki przyrodnicze
Z niemalże wszystkich badań, interpretacji socjologicznych i psychologicznych wynika, że regularny, bezpośredni kontakt z przyrodą pogłębia świadomość zachodzących zmian ekologicznych, uwrażliwia na świat przyrody, przynosi także psychologiczne i emocjonalne wytchnienie. Dobrą praktyką mogą się okazać regularne wyjścia pracownicze w okoliczne dzikie zakątki przyrody. Zaproś przyrodników i przyrodniczki, osoby z zamiłowaniami krajoznawczymi, artystki i artystów – żeby prowadzili dla Was wycieczki pracownicze, dzieląc się swoją wiedzą i zainteresowaniami. Może ktoś z zespołu fascynuje się jakimś terenem albo którymś gatunkiem istot pozaludzkich? Wpiszcie w pracę instytucji praktykę regularnych – np. comiesięcznych – wycieczek. Zadbasz przy okazji o dobry stan emocjonalny pracowników i pracowniczek, wspólnie będziecie się uczyć systemowego zachowywania umiaru w pracy oraz poznacie się w innych sytuacjach niż zawodowe.
Wspólne aktywności
Bezpośredni kontakt z ziemią poprawia samopoczucie – tak donoszą informacje naukowe. Organizując przyjazne, sąsiedzkie przestrzenie (patrz: DOBRE SĄSIEDZTWO), rób to razem z całym zespołem, bez rozróżnienia na działy merytoryczne, administracyjne czy techniczne. Zadbaj o to, by zarezerwować czas na wspólne aktywności. Wyznaczcie dni w kalendarzu, kiedy spędzacie czas na powietrzu, podczas wspólnej pracy. W każdym zespole znajdują się znawcy i znawczynie tematu – osoby takie mogą prowadzić resztę zespołu w działaniach.
Pod budynkiem możecie założyć ogród deszczowy. To proste i łatwe w wykonaniu przedsięwzięcie, na które nie jest potrzebny duży teren. W trakcie prac przyjmiecie też sporą dawkę wiedzy o stanie klimatu. To będzie też komunikat wysłany do Waszej publiczności, że nie jesteście gołosłowni – mówicie w programie o zmianach klimatycznych i sami podejmujecie działania w tym kierunku.
Klimatyczny stan wyjątkowy
Zapoznaj się z raportami na temat alarmów klimatycznych. Najbardziej wszechstronnie opracowane i uznawane przez wiele środowisk naukowych, akademickich i aktywistycznych są raporty Międzyrządowej Platformy ds. Różnorodności Biologicznej i Usług Ekosystemowych (ang. Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services, IPBES) oraz Międzyrządowego Panelu ds. Zmian Klimatu (ang. Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC).
Znajdziesz tam wiele informacji o tym, że konieczne są niezwłoczne działania na wszelkich szczeblach władzy i wszelkiej zorganizowanej aktywności ludzkiej. Instytucje kultury muszą zajmować stanowisko w tej kwestii i przeciwdziałać lekceważeniu pogłębiających się kryzysów ekologicznych i klimatycznych. Przyłączajcie się do innych instytucji, ogłaszajcie klimatyczny stan wyjątkowy – tak jak zrobiły to np. czeskie instytucje i organizacje związane z kulturą i sztuką (patrz: PARTNERSTWA I KOALICJE EKOLOGICZNE).
Rewizja misji instytucji
Otwórz zespołową dyskusję nad potrzebą zrewidowania misji instytucji. Zgadzając się z diagnozą o klimatycznym stanie wyjątkowym, popatrzcie krytycznie na misje i cele, jakie stawia przed sobą Wasza instytucja w dokumentach strategicznych. Zobaczcie, jakie wartości wylicza, i zastanówcie się, czy potrzebna jest ich weryfikacja. Przyjrzyjcie się także, jak działalność programowa symbolicznie lokuje Waszą instytucję. Czy mierzy swoją ważność w perspektywie wertykalnej, priorytetyzując działania nastawione na prestiż i sukces wyznaczany zasadami konkurencji, odnosząc się do hierarchii ustalonej globalnie – czyli raczej względem innych instytucji o podobnym do Waszego profilu? Czy może ważność i wyjątkowość Waszej instytucji widziana jest horyzontalnie – tworzy środowisko wzajemnych interesów i dostarcza konkretnych narzędzi służących poprawie jakości życia? Zastanówcie się zespołowo, co aktualny, specyficzny moment dziejowy podpowiada na temat tego, gdzie należy szukać kotwic dla misji instytucji. Jako grupa osób, które przygotowały ten przewodnik, mówimy wprost: kotwic i wartości musimy szukać w najbliżej otaczającym nas świecie, polityce umiaru, we współpracy, polityce dóbr wspólnych, intersekcjonalnej sprawiedliwości – czyli takiej, która dotyczy różnych kategorii (środowiskowej, ekonomicznej, społecznej itd.) oraz życzliwości i wspólnotowości.
Bardzo inspirującym przykładem uważnej, włączającej cały zespół, systemowej ewolucji organizacji ze „zwykłej” instytucji sztuki w instytucję dóbr wspólnych jest Casco Art Institute z Utrechtu. Mogłoby się wydawać, że ta transformacja dotyczy czegoś innego. Ale jak w wielu miejscach zaznaczamy, ekologizacja w proponowanym przez nas ujęciu odnosi się do złożoności kryzysów i problemów, które doprowadziły do klimatycznego stanu wyjątkowego. W naszym przewodniku podpowiedzi dla ekotransformacji szukamy w różnych metodach, m.in. ekonomii feministycznej, polityce umiaru (w rozumieniu degrowth) czy dóbr wspólnych. Proces ewolucji, jaki przeszło Casco Art Institute, to przykład bogaty w inspirujące narzędzia i metody pracy oraz współpracy. Wywiad z dyrektorką Casco Binną Choi znajdziesz tu.
KROK 2
Kiedy ustalisz z zespołem rekomendacje i potrzeby co do teraźniejszej i przyszłej roli oraz misji instytucji, nadchodzi czas, by rzetelnie spojrzeć na cały jej organizm. To moment na tworzenie rozwiązań systemowych dla wewnętrznej pracy i sieci wzajemnego wsparcia z innymi podmiotami wdrażającymi zmiany w sposobie organizacji pracy, na określanie szerszego wpływu. Najlepiej, jeśli będziesz to robić w specjalnie powołanej do tego zadania otwartej grupie roboczej.
Rozwiązania systemowe
Tworzenie rozwiązań systemowych, na których będzie się opierać praca instytucji, to działanie, które warto podjąć ze względów praktycznych oraz ujednolicających. Dokumenty operacyjne, procedury czy robocze check-listy z zespołowo wypracowanymi wyznacznikami zachowań ekologicznych przede wszystkim ułatwią Wam pracę. W tym procesie dobrze jest dbać o zachowanie kierunku dół–góra, czyli zbierać stosowane rozwiązania z poszczególnych działań i od zespołów, zgromadzić też potrzeby, jakie pracownicy i pracowniczki zauważają. Warto konsultować propozycje wdrażania nowych praktyk i przeznaczyć czas na sprawdzenie, jak one działają i jak je ulepszyć. Siła oddolnych aktywności polega m.in. na tym, że własnym doświadczeniem pracy poznajemy, rozumiemy i wdrażamy określone zachowania. Mamy dla nich zrozumienie i widzimy potrzebę wprowadzenia narzędzi systemowych. To ważne, zwłaszcza kiedy będziecie wprowadzać nowe praktyki.
Zwracajcie uwagę na tzw. holistyczność, czyli to, że prace poszczególnych działów i zespołów wpływają na siebie. Traktujcie instytucję jak organizm – zależny od świata zewnętrznego. W tekstach z poszczególnych obszarów przedstawiamy szereg możliwych rozwiązań, które mają być przede wszystkim użyteczne. Traktujcie je jako przydatną mapę, dopasowując do własnej specyfiki i potrzeb.
Wzajemne wsparcie w szukaniu ścieżek dla klimatu
Warto dzielić się wiedzą, doświadczeniami, a także wyzwaniami, które napotykacie. Wchodzenie w optykę polityki dóbr wspólnych – w tym zauważenie degradacji przyrodniczej i biologicznej oraz zgoda, by na to reagować – oswobadza nas z logiki nastawionej na niedobór czy wykluczenie! Dzielenie się wiedzą, którą zdobywamy, czy rozwiązaniami, które wdrażamy, nie powoduje ich kurczenia – wzrastają one dzięki obiegowi myśli, idei oraz możliwości. Dlatego warto tworzyć sieci wymiany i dyskusji, wspierać się w dochodzeniu do rozwiązań dostosowanych do różnych instytucjonalnych wymagań. Zainicjuj regularne, np. comiesięczne poranki, śniadania lub południa dla klimatu – spotkania w szerokim gronie reprezentacji instytucji, organizacji, niezależnych osób. Takie sieci z powodzeniem funkcjonują w innych obszarach i sprzyjają wchodzeniu we współpracę – np. sieć Adeste wokół tematu rozwoju publiczności czy „Śniadania i Gadania” organizowane przez NGO Stocznia. Zadbaj o to, by reprezentacja zespołu była rotacyjna i kilkuosobowa. Rotacyjność i równy dostęp do spotkań dla wszystkich działów zapobiegają „zamykaniu” wiedzy w ramach jednej specjalności, np. edukatorów i edukatorek. Wiedza, motywacja i zaangażowanie „rozleją się” po całym zespole, bez rozróżnienia na rodzaj wykonywanej pracy. Dbaj o skrupulatność w tym zakresie. Różne kompetencje i doświadczenia zawodowe – to różne perspektywy i wrażliwości.
Opowiedzieć zmianę
W ruchu na rzecz klimatu jedną z ról, którą instytucje kultury mogą na siebie przyjąć, jest opowiadanie o zmianach praktyk i życiowych przyzwyczajeń, tak aby uczynić je powszechnie akceptowalnymi, znośnymi i by stały się nową normą. Może to przyjąć formę włączenia informacji o praktykach, które wdrażacie, do komunikatów prasowych. Jeśli przy organizacji konkretnego wydarzenia instytucja kupiła mniej materiałów, bo korzysta z systemu wymiany, uwzględnij tę informację w promocji. Jeśli zmieniasz strategię komunikacji i promocji na rzecz minimalizowania użycia takich platform jak Facebook czy Instagram, bo rozwijasz inne jej formy – wyraźnie to komunikuj. Informacje o zmianach praktyk (wraz z krótkim uzasadnieniem) będą je popularyzować (patrz: KOMUNIKACJA I PROMOCJA).
Równie ważną formą budowania opowieści o koniecznych zmianach jest podjęcie tego tematu w działalności programowej (takiej jak wystawa, program edukacyjny, spektakl). Szukaj odpowiednich słów i buduj opowieści w taki sposób, aby promować nowe wartości. Lepiej jest wcielać poszczególne praktyki do programu, zamiast tworzyć specjalnie im dedykowane projekty. Nie chodzi o to, by podążać za modą na konkretne tematy, ale aby włączyć je w sposób myślenia o programie merytorycznym, przekazywać wartości, jakie za nimi stoją. Mów wprost o poczuciu odpowiedzialności, w obliczu której jako ludzkość stoimy – i którą jako instytucja świadomie podejmujecie (patrz: PROGRAMOWANIE).
Finanse
Sposób i rodzaj pozyskiwania finansowania, z którego korzysta instytucja, powinien odpowiedzialnie podążać za kierunkiem stawianych wyzwań. Ochrona klimatu i dbanie o to, by radykalnie ograniczyć wymieranie kolejnych gatunków zwierząt, roślin i grzybów, wyczerpywanie i zanieczyszczanie zasobów naturalnych – wymaga od nas śmiałych działań. Oznacza to potrzebę rewizji źródeł finansowania i odcięcia się od nich, jeśli w danym wypadku ewidentnie dochodzi do nadużyć ekologicznych. Zwracaj szczególną uwagę na środki pochodzące od dużych i wielkich korporacji. Warto przyjrzeć się źródłom zdobywania pieniędzy przez te firmy. Miej na uwadze dorobek ekologicznych ruchów domagających się kultury i sztuki wolnej od paliw kopalnych, takich jak: Liberate Tate, Fossil Free Culture, BP or not BP. Szeroko opisujemy ten dział w oddzielnym tekście (zobacz: FINANSE).
KROK 3
Zespołowa praca oparta na równościowym procesie gromadzenia i wymiany wiedzy, uwrażliwiania się na sytuację klimatycznego stanu wyjątkowego – pomoże wypracować szerokie poparcie dla wprowadzania zmian w funkcjonowaniu instytucji. Warto cały czas pamiętać o co najmniej dwóch kierunkach działań: wewnątrz i na zewnątrz. Wymiar wewnętrzny warto określić w postaci przyjęcia ekostrategii. Poparcie dla zmian nie będzie zawieszone wyłącznie w sferze teorii, lecz przyjmie formę konkretnego planu wdrażania. Wymiar zewnętrzny to przestrzeń współpracy i rzecznictwa. W wielu miejscach tego przewodnika namawiamy do podejmowania współpracy i tworzenia koalicji. Dwukierunkowa optyka jest szczególnie ważna, bo wiemy, że konieczne jest rozpoczęcie zmian od siebie oraz równoległe tworzenie sieci wpływu na zmiany systemowe. To podstawowe dwa kierunki – bez pracy na ich rzecz niewiele uda się zdziałać.
Ekostrategia
Dokument, w którym spiszecie swoje cele, określicie metody pracy, podzielicie pracę na konkretne etapy (odpowiadające zasobom i możliwościom zespołu oraz budżetu), wyznaczycie horyzont czasowy – ma przede wszystkim wymiar praktyczny i użyteczny. Nie musicie go nazywać ekostrategią, jeśli nazwa wyda Wam się przytłaczająca. Najważniejsza jest bowiem jego użyteczność – taki dokument pozwala osadzić całą praktykę, wiedzę oraz plany na teraźniejszość i przyszłość. Zadbaj o to, by zebrać informacje i dotychczasowe praktyki ze wszystkich obszarów pracy instytucji. Niech ten materiał zostanie udostępniony i przedyskutowany na forum. Popatrzcie na własne doświadczenia przekrojowo, ustalcie, co udało się wprowadzić, a gdzie napotkaliście przeszkody. Określcie priorytetowe obszary pracy, właściwe dla specyfiki Waszego zespołu i instytucji. Wskazujcie zarówno łatwe, jak i trudne zadania. Dbajcie o poczucie sprawczości, nie wyznaczajcie sobie wyłącznie wymagających, trudnych w realizacji celów. Szukajcie równowagi i satysfakcji. Wyznaczcie momenty na sprawdzenie, podsumowanie i ewentualne zmiany w planach działania. Bądźcie dla siebie wyrozumiali i wyrozumiałe. Potrzebujemy radykalnych zmian, które dotyczą nie tylko wyznaczania celów, lecz także reorganizację w metodach pracy. W określeniu ekostrategii bierzcie też pod uwagę możliwości zespołu oraz zewnętrzne uwarunkowania.
Dzielcie się swoją ekostrategią w zakresie celów i metod pracy z innymi organizacjami. Jest to bowiem wiedza z obszaru dóbr wspólnych, która pączkuje w miarę jej upowszechniania.
Etyka ekologiczna w misji instytucji
Równie ważne jak określenie planu pracy w postaci ekostrategii jest stworzenie zestawu wartości powszechnie popieranych. Ekologiczność instytucji zobowiązuje do tego, by w centrum umieścić wspólnotowość, dobra wspólne, intersekcjonalny dobrostan, obniżanie śladów węglowych i pracowniczych (wyjaśnienie pojęcia śladu pracowniczego znajdziesz w części: PRACOWNICZKI I PRACOWNICY). To szacunek dla wszystkich pracowników i pracowniczek – bez względu na formę zatrudnienia. To stosowanie umiaru w programowaniu i produkowaniu, wspieranie i promowanie podmiotów ekonomii społecznej i solidarnościowej. Ekologiczność instytucji oznacza też branie odpowiedzialności za pozaludzkich sąsiadów – poprzez wspierającą opiekę nad ekosystemem, zapewnianie dobrych warunków życia dla przyrodniczego świata ożywionego i nieożywionego. Ekologiczność to także wychodzenie poza schemat promocji działań i kontaktu z publicznością, skupiający się na energochłonnych i wątpliwych etycznie czy politycznie portalach społecznościowych. Twórz nowe formy relacji i współpracy z odbiorcami i odbiorczyniami swoich działań, lokalnymi społecznościami. Dobry i mocny przykład płynie z Narodowego Teatru w Walii (https://www.nationaltheatrewales.org/about-us/we-are-ntw/). Do swojej rady programowej zaprasza on mieszkańców i mieszkanki Cardiff oraz wyznaje zasadę, że cała Walia jest sceną teatru narodowego.
Sojuszniczy lobbing w obszarze kultury
W ekologicznej etyce odnajduje się cały organizm instytucji: działalność merytoryczna i edukacyjna, administracyjna, produkcyjna, komunikacyjna, a także jej oddziaływanie na zewnątrz. Dlatego dziel się rozwiązaniami systemowymi z innymi instytucjami, wspierajcie się nawzajem w szczerej i życzliwej dyskusji. Twórz koalicje i lobbuj na rzecz zmian, pamiętając, że potrzebna jest radykalna zmiana wyobrażeń i praktyk organizujących pracę oraz funkcję kultury. Jesteśmy w tym razem! Pierwszym krokiem do tworzenia sieci osób i podmiotów zaangażowanych we wspólne rzecznictwo dla zmian w obszarze kultury może być podpisanie Deklaracji i dołączenie do inicjatywy Kultura dla Klimatu (zobacz: DEKLARACJA).
Ruch na rzecz klimatu
Instytucje kultury i sztuki dysponują społecznym autorytetem i mają szeroki zakres oddziaływania – dlatego ważne jest to, by dołączały do ruchu na rzecz klimatu. Szukaj partnerstw z lokalnymi ekologicznymi grupami aktywistycznymi, wspieraj te ogólnopolskie i globalne. Publiczne wyrażenie wsparcia dla konkretnych ruchów da im symboliczne wzmocnienie, będzie mieć wymierne skutki w nagłaśnianiu sprawy i domaganiu się reakcji politycznej. Można też zaoferować współpracę – zorientować się, jakie potrzeby mają różne grupy, w czym potrzebują wsparcia, znaleźć metody na włączenie się w konkretnej sprawie. Kryzys klimatyczny od wszystkich wymaga stawiania sobie ambitnych celów. Środowisko kultury może zorganizować się w taki sposób, aby razem z organizacjami ekologicznymi i środowiskiem aktywistycznym uczestniczyć w kreowaniu polityki klimatycznej na szczeblach lokalnych, krajowych i globalnych.
