Finanse to temat, któremu powinniśmy się przyjrzeć równie szczegółowo, jak innym obszarom pracy instytucji. To kluczowe narzędzie, które jest faktyczną siłą organizującą całą działalność, ale także strukturę, relacje między działami, wewnętrzne (często niewypowiedziane) hierarchie i cele. Warto się przyjrzeć, jak finanse organizują instytucję, i spróbować je przyrównać do przyświecających Wam idei. Czy są ze sobą kompatybilne?
Pozyskując dodatkowe finansowanie, powinniśmy sprawdzać, czy wartości i cele donatora pokrywają się z tymi określonymi w misji Twojej instytucji. Czy bierzesz pod uwagę zasady i sposób działania partnerów biznesowych? Czy szukając kolejnych źródeł finansowania, instytucja nie popada w nadprodukcję, ciasne harmonogramy, eksploatację zasobów naturalnych, rzeczowych i ludzkich? Przyjrzyj się sposobom pozyskiwania i wydatkowania środków, którymi operujecie. Pomoże to stworzyć faktyczny obraz pracy instytucji. Zweryfikuj priorytety budżetowe, rozważ zawarte współprace biznesowe, zastanów się nad koniecznością pozyskiwania kolejnych grantów. Pamiętaj, że wprowadzenie praktyk proekologicznych – czy to w materiach stałych (wyposażeniu, sprzętach), czy w miękkich praktykach pracy i komunikacji – jest ekonomiczne i może znacznie obniżyć wydatki.
KROK 1
Klimatyczny Stan Wyjątkowy to moment, gdy konieczna jest edukacja i praca na rzecz rozwoju świadomości proekologicznej wewnątrz i na zewnątrz instytucji. Uwzględniaj środki finansowe na takie działania w budżetach prowadzonych projektów. Pamiętaj, że kluczem do zrównoważonego budżetu jest odpowiednie planowanie.
Więcej czasu, inne wydatki
Wdrażając ekologiczne i zrównoważone myślenie w instytucji, tak naprawdę zmniejszasz wydatki. Stosując politykę umiaru, długoterminowego myślenia oraz odzyskiwania i ponownego używania można znacznie zmniejszyć koszty. Potrzebny jest jednak czas na długofalowe planowanie i komunikację z partnerami. Instytucje muzealnicze mogą np. zmniejszyć liczbę wystaw. Jest to propozycja, która pojawia się w kontekście nie tylko ekologii, lecz także nadprodukcji. Mniej wystaw w ciągu roku daje więcej czasu na pogłębiony research, głębszą i włączającą współpracę już w fazie koncepcyjnej z zespołem edukacji, artystkami i artystami oraz zespołem realizacji i komunikacji. To też więcej czasu na animację wystawy, docieranie do nowych grup odbiorców, rozwój publiczności. Może to zatem przynieść wymierne korzyści w postaci liczby odbiorców, z której instytucja się rozlicza. W takim wypadku inaczej jednak planuje się wydatki – nie na kolejne przedsięwzięcia, ale na dłuższą i pogłębioną pracę z mniejszą liczbą realizacji w ciągu roku (więcej: PROGRAMOWANIE).
W kwestii zakupu sprzętów do instytucji czy na potrzeby realizowanych programów najlepiej jest zacząć od rzetelnego planowania. Szeroko opisujemy ten proces w obszarze PRODUKCJA: MATERIAŁY. Na początku dobrze jest wyjść od zasady 3R, czyli reduce – ogranicz, reuse – użyj ponownie, recycle – przetwórz, i dodać także repair, czyli napraw.
Ważne jest to, aby w kosztorys zakupów wkalkulowane były kryteria kosztów eksploatacji, rentowności i utylizacji nowych sprzętów, na których zakup jednak się decydujemy. Może się to wiązać z większą inwestycją przy zakupie, ale dłuższą żywotnością urządzeń, która przekłada się przecież na bilans ekonomiczny. Ten temat podejmują teksty z obszarów BUDYNEK oraz PRAKTYKI CODZIENNIE.
Planuj
Pośpiech zazwyczaj powoduje, że wydaje się więcej pieniędzy, bo brakuje czasu na przemyślane decyzje i postawy prośrodowiskowe. Zaplanuj więc działalność gospodarczą i merytoryczną, uwzględnij czas na wprowadzanie zmian w zakresie ekologiczności instytucji. Rozpisuj prace w kilku horyzontach czasowych (np. roczny, trzyletni i pięcioletni). Pomoże Ci to bowiem odpowiednio zaplanować kolejne etapy.
Przeprowadź dokładną diagnozę zasobów własnych oraz otoczenia. Przeanalizuj, z kim możesz nawiązać lokalne współprace, z kim możesz współdzielić sprzęty, a także koszty. Może w programie znajdziesz pozycje, do których realizacji masz szansę zaprosić inne instytucje albo organizacje i tym samym rozłożyć ich finansowanie? Kiedy sprowadzasz ekspertki i ekspertów z innych miast albo krajów, poinformuj o tym pracowników i pracowniczki innych instytucji. Może wiedza ekspercka, z którą przyjadą, przyda się również gdzie indziej? Wtedy możecie też podzielić się kosztami.
Priorytet na edukację obecny w budżecie
W budżecie instytucji i poszczególnych projektów ustaw priorytet na wszelkie działania podnoszące świadomość ekologiczną. Zacznij od siebie i przeznacz fundusze na działania wewnątrz zespołu, na spotkania i wykłady z ekspertami i ekspertkami. Uwzględniaj praktyki edukacyjne dla całego zespołu w budżetach wystaw, spektakli, konferencji. Nie twórz iluzji dodatkowych szkoleń czy warsztatów, które miałyby odciągać zespół od właściwej pracy, a tym samym powodować napięcie. Instytucja kultury – jako platforma dystrybucji wiedzy – powinna w każdym planowanym projekcie szukać okazji do pogłębiania kompetencji swojego zespołu (więcej: POLITYKA INSTYTUCJI).
KROK 2
Wiedza o kryzysie ekologicznym i klimatycznym obliguje zespół instytucji do odważnego przyjrzenia się, z jakich źródeł finansowych korzystacie. Sprzeciwiając się relacjom gospodarczym nastawionym wyłącznie na ekspansywną eksplorację zasobów i wąsko pojęty zysk, należy zrewidować praktyki finansowe, jakie uznaje się często za „zwyczajowe”.
Kultura wolna od paliw kopalnych
Konsekwentna realizacja założeń ekologizacji oznacza rewizję zasad współpracy z zewnętrznymi podmiotami, zarówno w przypadku finansowania własnych działań przez prywatne podmioty, jak i w kwestii udostępniania swoich przestrzeni pod zewnętrzne wydarzenia branży biznesowej. Zagraniczne ruchy, takie jak: Fossil Free Culture (#fossilfreeculture), BP or not BP? czy Liberate Tate, skutecznie naciskają na instytucje, by zrezygnowały z dotacji pochodzących od megakorporacji, zarabiających na ekspansywnym wydobywaniu surowców naturalnych. Domagają się, aby kultura i sztuka nie były traktowane przez te megakorporacje jako sposób na czyszczenie wizerunku (tzw. greenwashing). Polityka finansowania instytucji powinna odzwierciedlać jej założenia programowe.
Zanim zaczniesz współpracę ze sponsorem, sprawdź, jakie ma podejście do założeń zrównoważonego rozwoju, czy dba o środowisko, jak produkuje i z czego, a także jak traktuje pracowników i pracowniczki w swoich firmach. Pamiętaj, że jako instytucja kultury dysponujesz zaufaniem i prestiżem społecznym, wpływasz na wizerunek swoich partnerów biznesowych i sponsorów, podnosisz ich status. Mimo pokusy zwiększenia budżetu instytucja powinna sprawdzić, skąd pochodzą dane środki finansowe i w jakich warunkach zostały pozyskane. Stwórz listę wytycznych i wartości, które firmy partnerskie i sponsorzy powinni spełniać, np. czy firma inwestuje w wydobywanie paliw kopalnych; czy jej działalność jest związana z grabieżą wody i ziemi, zanieczyszczeniem wód powierzchniowych albo podziemnych, wyzyskiem pracowniczym; czy opłaca podatki w kraju działalności etc. (zobacz: EKOETYKA WSPÓŁPRACY).
Kultura wolna od wyzysku
Instytucja kierująca się zrównoważoną polityką finansową powinna współpracować przede wszystkim z podmiotami ekonomii społecznej i solidarnościowej, czyli spółdzielniami, kooperatywami, fundacjami, które w swojej działalności dążą do zmiany stosunków gospodarczych, społecznych i ekologicznych. Są to mniejsze podmioty niż globalne korporacje, dlatego masz większą możliwość weryfikacji ważnych dla Ciebie standardów. We wszystkich konkursach, przetargach czy zapytaniach ofertowych preferuj współpracę z podmiotami ekonomii społecznej i solidarnościowej (zobacz: EKOETYKA WSPÓŁPRACY).
Jawność w wynagrodzeniach
Ekologiczność to sprawiedliwość: środowiskowa, gatunkowa, społeczna, ekonomiczna. Dlatego konieczne jest stosowanie transparentności w systemie wynagrodzeń bez względu na płeć, wiek, stan sprawności, światopogląd, narodowość, pochodzenie etniczne czy orientację seksualną. Należy także unikać dysproporcji wynikających jedynie z kapitału symbolicznego, powiązanego z osobistą marką lub zajmowaną w środowisku pozycją. Dobrą praktyką jest stworzenie i stosowanie regulaminu wynagrodzeń dla współpracowników oraz współpracowniczek, tak aby wszystkie zespoły mogły się do niego stosować. Krokiem naprzód będzie też upublicznienie takiego regulaminu. Dzięki temu osoby, z którymi podejmujecie współpracę, będą znały obowiązujące u Was stawki wynagrodzeń. Tabuizacja stawek finansowych prowadzi do wielu nadużyć, manipulacji i nierówności. Te same zaburzenia związane są z niejawnym systemem honorariów za prace artystyczne (zobacz: PRACOWNICZKI I PRACOWNICY).
Współdecydowanie o budżecie
Traktując finanse jako ramę organizacyjną pracy instytucji, warto zaplanować proces współdecydowania o sposobie wydatkowania środków. Na początku może to dotyczyć fragmentu budżetu, którego zakres systematycznie będzie zwiększany. Ekologiczność to budowanie relacji dbania o siebie, o różnorodne otoczenie i dobrą przyszłość. Ważnym narzędziem w tym procesie jest włączanie w decyzyjność, wspólne wyznaczanie priorytetów. Dzięki temu można uwzględnić różne perspektywy i potrzeby, podjąć rozmowę o zasobach. Poniżej znajdziesz kilka przykładów, jak rozpocząć taki proces.
Fundusz Feministyczny to organizacja grantowa. Wyboru dofinansowanych inicjatyw dokonuje się na forum, czyli pomysłodawczynie same oceniają nawzajem swoje pomysły i wyłaniają projekty, które otrzymają wsparcie.
Warszawska inicjatywa Otwarty Jazdów we współpracy z Dzielnicowym Domem Kultury organizuje co roku program Otwarty Uniwersytet Jazdów. Specjalnie powołana rada, która wybiera projekty do realizacji, składa się nie tylko z pracowników Domu Kultury, lecz także z organizacji i mieszkańców wchodzących w skład Otwartego Jazdowa, gospodarzy terenu, na którym projekty będą realizowane.
Ten sam mechanizm był wykorzystywany przez Radę Programową Parku Rzeźby na Bródnie (reprezentującą kilka stron: instytucjonalną, urzędniczą, społeczną, artystyczną) przy otwartym naborze na projekty artystyczne w 12. edycji programu.
Te przykłady to modele, w których proces decydowania o tym, jakie działania mają zostać sfinansowane, jest rozszczelniony. Włącza się w niego więcej perspektyw – często różnych, ale dających sobie nawzajem równe prawo głosu, prowadzenia dyskusji w celu zyskania pełniejszego oglądu potrzeb i celów.
KROK 3
Transformowanie instytucji kultury w instytucję ekologiczną nie zawsze oznacza inwestowanie znacznych zasobów finansowych. Zwróć uwagę, jak wiele praktyk można wprowadzić bezkosztowo. Wymagają one reorganizacji sposobu zarządzania głównie poprzez uporanie się ze schematami myślowymi i przyzwyczajeniami. Takie zmiany nie są drogie w znaczeniu finansowym. Kosztują wysiłek związany ze zmianą nawyków i pojawieniem się poczucia wydłużania czasu na realizację czy nawet pozornej nieskuteczności. To jednak ważne, by z ekologiczności nie robić dodatkowego projektu, tylko traktować ją jako ramę (re)organizacyjną. Dlatego jeśli zdecydujesz się na szukanie dodatkowego finansowania, które miałoby pokryć koszty zmian, zastanów się, czy na pewno tego potrzebujesz.
Integracja kosztów w działalności instytucji
Planując wdrażanie rekomendacji i propozycji, które znajdziesz w Przewodniku oraz innych podobnych publikacjach, zatrzymaj się i spójrz na Wasze działania oraz sposoby ich realizacji, plany prac na najbliższy rok i kilka lat do przodu. Razem z zielonym zespołem (zobacz: ZIELONY ZESPÓŁ) stwórz propozycję włączenia ekopriorytetów w planowane projekty. W możliwie szerokim zakresie przedyskutujcie wszyscy wdrażanie polityki ekologiczności. Wspólnie znajdźcie w projektach miejsca, w których można rozwinąć działania prośrodowiskowe. Poszukując dodatkowego finansowania, zrób podobnie. Zamiast tworzyć nowe projekty, włączaj ekologiczne transformacje w programy instytucji. Szukaj sojuszy i koalicji, dziel się kosztami. Jeśli decydujesz się na inwestycję, zwracaj uwagę na szereg wyznaczników, dbając przy tym o długie życie kupowanych przedmiotów i stosowanych rozwiązań oraz możliwie szeroki zakres ich przydatności (wychodzący poza interesy wyłącznie jednej instytucji; zobacz: EKOETYKA WSPÓŁPRACY).
Twardy sprzęt i miękkie kompetencje
Szukając funduszy na inwestycję, staraj się balansować pomiędzy twardymi a miękkimi zasobami. Panele fotowoltaiczne, cyrkularny obieg wody to ważne do realizacji projekty, które z pewnością przyczynią się do ekologicznie odpowiedzialnego funkcjonowania instytucji. Jednak na równi z twardymi inwestycjami w infrastrukturę, myśl o rozwiązaniach miękkich, bazujących na rozwijaniu kompetencji zespołu i podnoszeniu jego ekologicznej świadomości.
Szukając grantów, zwracaj uwagę na te służące wymianie doświadczeń. Obserwuj też procesy zmian w innych instytucjach. Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Centrum Kultury Zamek w Poznaniu oraz Fundacja Inna Przestrzeń w ramach unijnego programu Erasmus Plus szkolą swoich pracowników i pracowniczki w zakresie edukacji ekologicznej w obszarze kultury i sztuki. W ramach wymiany dobrych praktyk wyżej wymienione konsorcjum wymienia się doświadczeniami z takimi zagranicznymi instytucjami jak: City Minde(d); Climate Museum czy Finnish Museums Association.
Pamiętaj także, aby dzielić się nowymi inwestycjami i kompetencjami z lokalnymi sieciami. Nie zamykaj sprzętu ani wiedzy w ramach jednej instytucji!
Jak szukać grantów?
Śledź konkursy w ramach programów samorządowych, rządowych i unijnych. Na mapę projektowo-grantową na pewno warto wpisać Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Program Aktywni Obywatele, Program LIFE, Erasmus+. Przyjrzyj się też inicjatywie URBACT, która wspiera lokalnych instytucjonalnych liderów i miasta w zintegrowanym programie zrównoważonego rozwoju. Kilka polskich miejscowości już z niego korzysta, m.in. Wrocław. W ramach tego programu tamtejszy urząd miasta razem z instytucjami kultury pracują nad mechanizmami wsparcia transformacji ekologicznej na polu kultury. Nawiązuj bezpośrednią współpracę z poszczególnymi biurami urzędu miasta, np. tymi odpowiedzialnymi za politykę klimatyczną czy programy unijne. Pamiętaj, że Unia Europejska założyła, iż do 2050 r. stanie się neutralna klimatycznie. Za tą deklaracją stoi Europejski Zielony Ład, w ramach którego przewidziane są konkretne kwoty na wsparcie transformacji. Obserwuj wiadomości na ten temat. Możesz też posiłkować się wskazaniami zagranicznych organizacji czy sieci, które powstały, by wspierać społeczne i miejskie zmiany na rzecz zrównoważonego rozwoju. Organizacja Julie’s Bicycle przygotowała przegląd fundacji pomagających w działalności organizacji i instytucji kultury: https://juliesbicycle.com/category/funding-watch/.
Rzecznictwo
Podobnie jak w innych obszarach, część zmian można tu podejmować poprzez indywidualne praktyki wewnątrz zespołu, a część – poprzez tworzenie modeli zewnętrznej współpracy. Jednak sposób organizacji i prowadzenia poszczególnych instytucji określają rozporządzenia. Dlatego konieczne jest tworzenie koalicji w obszarze kultury, które wspólnie będą naciskać na zmiany w wytycznych przydzielania funduszy, a także wskazywać ekologicznie priorytetowe wyzwania. Domagajmy się tego, aby to ekologiczna i etyczna sensowność organizowała strukturę wytycznych finansowania instytucji, otwarte konkursy, dotacje celowe i wszelkie formy finansowania i dofinansowywania kultury. Przykładem klimatycznie zorientowanej sieci w obszarze kultury jest sieć MAST z Manchesteru (Manchester Arts Sustainability Team). W jego ramach różne instytucje kultury podjęły wspólne prace nad osiągnięciem celu zeroemisyjności w skali miasta (zobacz też: POLITYKA INSTYTUCJI, EKOETYKA WSPÓŁPRACY).
